Մանկությունը այն ժամանակաշրջանն է, որը հիշելիս բոլորիս դեմքին ժպիտ է հայտնվում։ Մանկություն, երբ մեզ շատ քիչ բան էր պետք երջանիկ լինելու համար։ Երբ մենք ամենայն անկեղծությամբ բոլորին հավատում էինք։ Մենք բոլորս էլ սխալվում ենք, բայց մանկության սխալները ներելի են և մենք մեր կատարած սխալների շնորհիվ սովորում էինք ճիշտը։ Կյանքը մեզ սխալներ է տալիս, որպեսզի աշխատենք դրանց շուրջ և փորձենք ինչ֊որ բան փոխել։ Փոքր ժամանակ, երբ սխալվում էի, մայրիկս բարկանալու փոխարենք փորձում էր բացատրել։ Հիշում եմ իմ մանկության սխալները ու ակամայից ժպտում։ Ես հիմա հասկանում եմ, որ մանկությունը հեռացավ առանց իր հասցենք թողնելու։ Բայց միևնյուն ժամանակ այն կմնա մեր սրտի ու հոգու մեջ։ Բոլորս էլ մեր հոգում քիչ, թե շատ միշտ փոքր կմնանք։

Երկիր մոլորակը կատարում է մի քանի տեսակի պտույտներ, որոնցից
ամենակարևորներն են պտույտն իր առանցքի և Արեգակի շուրջը: Ձեզ արդեն հայտնի է,
որ Երկիրն իր առանցքի շուրջը մեկ լրիվ պտույտ է կատարում մոտ 24 ժամում (23 ժամ 56
րոպե և 0,4 վրկ.): Շարժումը կատարվում է արևմուտքից արևելք ուղղությամբ, որի
հետևանքով մեզ թվում է, թե տիեզերական բոլոր մարմինները (Արեգակը, Լուսինը,
աստղերը) շարժվում են արևելքից դեպի արևմուտք:
Քննարկենք Երկրի օրական պտույտի աշխարհագրական բազում հետևանքներից մի
քանիսը:
Գիշերվա և ցերեկվա հերթափոխը: Գտնվելով Արեգակից մոտ 150 մլն կմ
հեռավորության վրա՝ Երկիրը լույս ու ջերմություն է ստանում նրանից: Օրվա պտույտի
ընթացքում Երկրի մակերևույթի յուրաքանչյուր կետ մեկ հայտնվում է արևահայաց
դիրքում (ցերեկ), մեկ` հակառակ (Արևով չլուսավորված) դիրքում (գիշեր): Հետևաբար
պտույտի ընթացքում գիշերը և ցերեկն իրար հերթափոխում են: Հերթափոխի
աշխարհագրական նշանակությունն այն է, որ Երկրի որևէ կողմը ո՛չ շատ տաքանում ու
շիկանում է, ո՛չ էլ շատ սառչում: Հակառակ դեպքում Երկրի վրա կյանք չէր լինի: Եթե
Երկրի առանցքն Արեգակի ճառագայթներին ուղղահայաց լիներ, ապա բոլոր
զուգահեռականների վրա գտնվող կետերը օրվա կեսը կլինեին արևահայաց կողմում,
կեսը՝ հակառակ կողմում, ուստի ցերեկն ու գիշերը կունենային գրեթե հավասար
տևողություն: Բևեռներում Արեգակի ճառագայթները կընկնեին մոտավորապես
շոշափողի ուղ
ղությամբ (0օ անկյան տակ): Սակայն քանի որ Երկրի առանցքն ուղեծրի հարթության
նկատմամբ թեքված է 66օ30՛ անկյան տակ, ապա գիշերահավասարի երևույթը տարվա
մեջ նկատվում է երկու անգամ` մարտի 21–ին և սեպտեմբերի 23–ին: Մերձբևեռային
լայնություններում ամռանը և ձմռանը գիշերվա ու ցերեկվա օրական ռիթմը խախտվում է
և վերածվում սեզոնային ռիթմի: Կորիոլիսի ուժի աշխարհագրական հետևանքները:
Երկրի գնդաձևության և օրական պտույտի հետևանքով շարժվող մարմինների
նկատմամբ առաջանում է շեղող ուժ, որը կոչվում է Կորիոլիսի ուժ (ֆրանսիացի
գիտնական Կորիոլիսի անունով, ով այս երևույթը առաջինը բացատրեց 1835 թ.): Այդ ուժի
հետևանքով Երկրի վրա հորիզոնական ուղղությամբ շարժվող օբյեկտները (գետերը,
քամիները, ծովային հոսանքները և այլն) շեղվում են իրենց սկզբնական ուղղությունից
հյուսիսային կիսագնդում դեպի աջ, հարավայինում` ձախ:
Երկրի մակերևույթի վրա մարմնի շարժումը կատարվում է պտտվող ոլորտի մեջ (այն
պտտվում է երկրագնդի հետ մեկտեղ): Դուք գիտեք, որ տարբեր հորիզոնականների վրա
գտնվող կետերի պտտման արագությունները տարբեր են, քանի որ նրանք մեկ օրում
անցնում են տարբեր երկարությամբ ճանապարհներ: Եթե մարմինը շարժվում է
հասարակածից դեպի բևեռ, այդ դեպքում այն, իներցիայի օրենքի համաձայն, ձգտում է
պահպանել իր պտտման սկզբնական պահի արագությունը, որը, բնականաբար, չի
համընկնում (ավելի մեծ է) շարժման ընթացքում որևէ այլ պահի համապատասխան կետի
պտտման արագության հետ: Հետևաբար առաջանում է մի ուժ, որը մարմնին ստիպում է
շեղվել իր սկզբնական շարժման ուղղությունից դեպի աջ: Գծագրում ավելի ակնառու
լինելու համար մարմնի շարժման հետագիծը համընկնում է միջօրեականի հետ (նկ. 24):
Կորիոլիսի շեղող ուժը լավ է նկատվում ազատ ընկնող մարմինների շարժումը դիտելիս:
Բարձր աշտարակից նետված մարմինն ընկնում է ոչ թե ուղղաձիգ, այլ շեղվում է աջ: Դա
բացատրվում է նրանով, որ աշտարակի գագաթը Երկրի կենտրոնից փոքր–ինչ հեռու է,
քան նրա հիմքը, և հետևաբար Երկրի պտտման ժամանակ այն առաջացնում է մեծ
տրամագծով շրջան: Ընկնող մարմնի պտտման արագությունն աշտարակի վերևում
ավելին է, քան աշտարակի հիմքի արագությունը: Ընկնող մարմինը, իներցիայի օրենքի
համաձայն, փորձում է պահպանել սկզբնական պտտման արագությունը, որի հետևանքով
այն Երկրի մակերևույթ է հասնում ուղղաձիգ գծից ավելի արևելք, այսինքն` աջ:
Հարավային կիսագնդի համար շեղումները կատարվում են դեպի ձախ: Փորձե՛ք
ինքնուրույն բացատրել, թե ինչու: Կորիոլիսի ուժի ազդեցությունը մեծ է բնական
բազմաթիվ գործընթացներում: Այդ ուժի հետևանքով ձևավորվում է մթնոլորտի
համաշխարհային շրջապտույտը, առաջանում են ցիկլոններ, անտիցիկլոններ, արևմտյան
քամիներ: Պասսատները, ծովային հոսանքները շեղվում են իրենց ուղղությունից այդ ուժի
ազդեցությամբ: Հյուսիսային կիսագնդում գետերը (Վոլգա, Դնեպր, Ենիսեյ, Մակենզի և
այլն) քանդում են իրենց աջ ափը, որը զառիթափ է, իսկ հարավային կիսագնդում
(Պարանա, Զամբեզի և այլն)՝ ձախ ափը:
Երկրի սեղմվածությունը:

Երկրի օրական պտույտի շնորհիվ կենտրոնախույս
ուժի մեծությունը փոխվում է՝ կախված աշխարհագրական լայնությունից: Արագությունն
ամենամեծ արժեքին է հասնում հասարակածում, իսկ բևեռներում հավասարվում է 0–ի:
Հենց այդ ուժի շնորհիվ է, որ Երկիրը բևեռներից սեղմված է և նման է պտտման
էլիպսոիդի: Ժամերի տարբերությունը Երկրի վրա: Երկրի օրական պտույտի հետևանքով
նրա տարբեր մասերում օրվա նույն պահը լինել չի կարող: Դրա հետևանքով սահմանվել և
առանձնացվել են ժամային գոտիները:
Մթնոլորտային, ջրոլորտային, կենսաբանական օրական ռիթմեր: Երկրի օրական
պտույտի հետևանքով առաջանում են բազմաթիվ երևույթների ռիթմիկ
փոփոխություններ: Դրանցից են օդի ջերմաստիճանի, մթնոլորտային ճնշման,
գոլորշիացման, բացարձակ և հարաբերական խոնավության, արեգակնային
ճառագայթման, ամպամածության, բրիզների և լեռնահովտային քամիների
ուղղությունների օրական փոփոխությունները:
Օրինակ` օդի ջերմաստիճանը բարձր է կեսօրից հետո, իսկ ցածր` արևածագին,
մթնոլորտային ճնշումը ցերեկը ցածր է, գիշերը` բարձր, գոլորշացումը ցերեկը ուժեղ է,
գիշերը` թույլ և այլն: Կենդանիների մեծ մասը ցերեկը ակտիվ կյանք է վարում, գիշերը`
հանգստանում: Բույսերի լուսասինթեզը կատարվում է ցերեկային ժամերին, իսկ
մայրամուտից հետո դադարում է: Ցերեկը լճավազաններում պլանկտոնն իջնում է խորը
շերտերը, գիշերը` բարձրանում: Մարդը ցերեկը ծավալում է իր աշխատանքային
գործունեությունը, գիշերը՝ հանգստանում և այլն:
 ԺԱՄԱՅԻՆ ԳՈՏԻՆԵՐ
Երկրագնդի՝ իր առանցքի շուրջը պտտվելու աշխարհագրական հետևանքներից է օրվա
տարբեր ժամերի հերթափոխը: Բնականաբար, օրվա միևնույն ժամը կարող է լինել միայն
միևնույն միջօրեականի ուղղությամբ գտնվող կետում: Մնացած բոլոր դեպքերում
երկրագնդի տարբեր կետերում օրվա միևնույն ժամը լինել չի կարող:
Ժամային գոտիների առանձնացումը կատարվել է հետևյալ կերպ. զրոյական
միջօրեականից դեպի արևելք և արևմուտք գծվել են 7°30՛ միջօրեականները: Ստացվել է
մի գոտի, որն ընդգրկվում է 15°, և նրա կենտրոնով անցնում է զրոյական միջօրեականը:
Այն կոչել են 0–ական կամ 24–րդ ժամային գոտիֈ
Նույն միջօրեականի վրա ամենուրեք օրվա նույն ժամն է, այսինքն` յուրաքանչյուր
միջօրեական ունի իր տեղական ժամանակը: Տվյալ պահին միջօրեականի վրա դիտված
ժամանակը կոչվում է տեղական ժամանակ: Այն պահին, երբ Արեգակի սկավառակի
կենտրոնը ուղիղ նայում է տվյալ միջօրեականին, այդտեղ կեսօր է՝ տեղական ժամանակով
ժ. 12–ը: Սակայն տեղական ժամանակն օգտագործելը առաջ է բերում շատ
անհարմարություններ, որի հետևանքով էլ մտցված է գոտիական ժամանակը: Ընդունված
է յուրաքանչյուր ժամային գոտու համար գոտիական ժամանակ համարել նրա կենտրո
նով անցնող միջօրեականի տեղական ժամանակը: Դա նշանակում է, որ յուրաքանչյուր
գոտու արևմտյան և արևելյան (եզրային) միջօրեականների տեղական ժամանակը
գոտիականից կտարբերվի 0,5 ժամով: Այսպիսով՝ յուրաքանչյուր ժամային գոտու
տարածքում՝ Հյուսիսային բևեռից մինչև Հարավային բևեռ, սահմանված է մեկ ժամ:
Գոտիական ժամանակը ոչ միշտ է նպաստավոր մարդու աշխատանքային
գործունեության համար: Գոտիական ժամանակով առաջնորդվելիս խախտվում է
մարդկանց աշխատանքային ռիթմը, ծախսվում է շատ էլեկտրական էներգիա: Օրինակ՝
ամռանը արևը ծագում է ավելի վաղ, իսկ ձմռանը` ուշ, բայց աշխատանքը սկսվում է նույն
ժամին: Մարդը լիարժեք չի օգտագործում ցերեկային լույսը: Այս անհարմարությունները
մեղմացնելու համար հաճախ շեղումներ են սահմանվում գոտիական ժամանակից, և
ժամացույցի սլաքը տարվում է առաջ կամ հետ: Դա կատարվում է պետական որոշումով:
Նախ նշենք, որ նախկին ԽՍՀՄ–ում գոտիական ժամանակը 1930 թ. մեկ ժամով առաջ է
տրվել, և արեգակնային կեսօրը ժամը 12–ից դարձել է 13–ը: Դա կոչվում է դեկրետային
ժամանակ: Ինչպես աշխարհի շատ երկրներում, այնպես էլ Հայաստանում 1981 թ. մտցվեց
ամառային և ձմեռային ժամանակը: Ցերեկվա լույսը խելամիտ օգտագործելու և
էլեկտրական էներգիան խնայելու նպատակով մարտից հոկտեմբեր ժամացույցների սլաքը
մեկ ժամ առաջ է տրվում (ամառային ժամանակ), իսկ հոկտեմբերից մարտ` մեկ ժամ հետ
(ձմեռային ժամանակ): Երկու քաղաքների ժամերի տարբերությունը որոշելու համար
անհրաժեշտ է իմանալ դրանց աշխարհագրական երկայնության տարբերությունը:
Օրինակ՝ Մոսկվան 2–րդ ժամային գոտում է (արլ. ե. 37°), իսկ Իրկուտսկը` 7–րդ (արլ. ե.
105°): Նրանց տարբերությունը 5 ժամ է (105°– 37°= = 68° : 15°= 4,5°: Քանի որ 4,5–ը 4–ից
ավելի է, ուստի ընկնում է հաջորդ` 5–րդ գոտու մեջ): Եթե Մոսկվայում ցերեկվա ժամը
12–ն է, ապա Իրկուտսկում կլինի ժամը 17–ը: Եթե տվյալ քաղաքը գտնվում է
մյուսից դեպի արևելք, ապա նրա ժամանակը կլինի նախորդից առաջ, հակառակ
դեպքում՝ հետ: Օրինակ՝ Երևանը զրոյական ժամային գոտուց գտնվում է 3 ժամային գոտի
դեպի արևելք, հետևաբար Երևանում ժամանակը 3 ժամով առաջ կլինի Լոնդոնից:
Ամսաթվի փոփոխման գիծը: 1884 թ. 12–րդ ժամային գոտու կենտրոնով՝
մոտավորապես 180° միջօրեականով, անցկացվեց ամսաթվի փոփոխման միջազգային
գիծը: Այն Երկրի մակերևույթի վրա պայմանական գիծ է, որի երկու կողմերում
պահպանվում են նույն ժամերը և րոպեները, սակայն օրացուցային ամսաթվերը
տարբերվում են մեկ օրով: Ամսաթվի փոփոխման գիծը նույնպես անցկացվել է 180°–ից
շեղումներով: Այն անցնում է Բերինգի նեղուցով, Ալեության կղզիների արևմուտքով,
Տուվալու և Ֆիջի կղզիների արևելքով և, իհարկե, հիմնականում 180°միջօրեականով (նկ.
26): Օրինակ՝ Նոր տարին սկսվում է 0 ժամ 00 րոպեին այդ գծից և տարածվում
դեպի արևմուտք, իսկ նույն պահին գծից արևելք նախկին տարվա դեկտեմբերի 31–ն է:
Եթե այդ գիծը հատում ենք արևմուտքից արևելք, ապա մեկ օր շուտ ենք տեղ հասնում
(շահում ենք), իսկ հակառակ ուղղությամբ մեկ՝ օր կորցնում ենք:

Հեթումյանները մինչև թագավորական տոհմ լինելը իշխանական տոհմ էին։ Իշխանական տոհմի հիմնադիրը՝ Հեթումի որդի Օշին Գանձակեցին, խույս տալով սելջուկյան թուրքերի հալածանքներից, 1073 թվականին իր ազգատոհմով Կիլիկիա է տեղափոխվում Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մայրյաց ջուրք ավանից (Հյուսիսային Արցախ), հիմք դնելով Հեթումյանների իշխանական տոհմին։ Կիլիկիայում իշխող Աբլղարիբ Արծրունին իր ընկեր Օշինին է նվիրում Տավրոսի լեռներում գտնվող՝ արաբներից գրավված Լամբրոն բերդը (հայկական անառիկ բերդ և քաղաք Լեռնային Կիլիկիայում)։ Օշինը հիմնովին վերակառուցում է անառիկ բերդը և կնության առնում Աբլղարիբ Արծրունու դստերը, որտեղ  էլ հաջորդաբար իշխում են նրա իրավահաջորդները, կրելով Լամբրոնի իշխան տիտղոսը: Հեթումյանների իշխանական տոհմին է պատկանում նաեւ Պապերոն ամրոցը, որտեղ էլ հաստատվում են Օշին Գանձակեցու երկու եղբայրները՝ Բազունին եւ Ալգամը, կրելով Պապերոնի իշխան տիտղոսը։

Օշինին հաջորդեց որդին՝ Հեթում Բ-ն իշխանը, որը Լաբրոնը, որպես ժառանգություն, թողեց ավագ որդուն՝ Օշին Բ–ին, իսկ Պատեռոն բերդը կրտսերին՝ Սմբատ Նաթանայելյանին։ Վերջինս դստերը կնության տվեց Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Բ Պահլավունու եղբորը՝ Վասիլին։ Ռուբինյան Մեծ իշխան Թորոս Բ–ի դեմ Բյուզանդիային զինակցող Սմբատը մարտում սպանվեց, իսկ Օշին Բ գերեվարվեց։ Պապեռոնում Սմբատին հաջորդեց որդին՝ Բակուրանը, որը քրոջը՝ Ռիտային, կնության էր տվել Թորոս Բ–ի եղբայր Ստեփանե իշխանին։

Վերջինիս սպանությունից հետո նրա զավակներ Ռուբենը և Լևոնը դաստիարակվեցին Բակուրանի խնամատարմությամբ՝ Պապեռոնում։ Բակուրանին հաջորդեց եղբայրը՝ Վասակ իշխանը։ Օշին Բ ազատվեց Թորոսին 40 հազար ոսկի փրկագին վճարելուց և մանկահասակ որդի Հեթումին պատանդ թողնելուց հետո։ Օշին Բ–ի կրտսեր որդին էր Ներսես Լամբրոնացին, դուստրերը՝ Տալիթան և Շուշանը։ Հեթում Գ իշխանը, ամուսնանալով Թորոս Բ–ի դստեր հետ, ազատվեց պատանդությունից և 1175 թ.–ին հորից ժառանգեց Լաբրոնի իշխանությունը։ 1201 թ.–ին Լևոն Բ թագավորը խնամիանալու պատրվակով Հեթում Գ–ին հրավիրեց Տարսոն, ձերբակալեց նրան և առանց մարտի գրավեց Լաբրոնը։ Հեթում Գ այնուհետև նվիրվեց կրոնավորության՝ կրելով Հեղի նոր անունը։ Պապեռոնի տեր Վասակ իշխանի որդի Կոստանդինը դարձավ Հայոց բանակի սպարապետը, իսկ Լևոն Բ–ի մահից հետո՝ պետության խնամակալը (պայլ)։

1126 թ.–ին Կոստանդինը որդուն՝ Հեթում Ա–ին պսակելով Լևոն Բ–ի գահաժառանգ դուստր Զապելի հետ, նրան հռչակեց Հայոց թագավոր, որը և դարձավ Հեթումյանների արքայատան հիմնադիրը։ Կոստանդինի ավագ որդի Սմբատը նշանակվեց սպարապետ, մյուս որդիներից Լևոնը կարգվեց բանակի սպառազինման և մատակարարման հրամանատար՝ մարաջախտ, Օշինը՝ պայլ և Կոռիկոսի բերդատեր, Բարսեղը՝ Սսի արքեպիսկոպոս և Դրազարկի վանահայր։ Ռուբինյանների եւ Հեթումյանների տոհմերի արյունակցական միասնությունից ծնվում են իննը զավակ։ Հեթում Ա-ն եւ Զաբել թագուհին ունեցել են հինգ դուստր` Ֆիմի, Մարիյա, Սիբիլ, Ռիտա, Իզաբել եւ չորս որդի՝ Լևոն (24.01.1236 – 06.01.1289 թթ), Թորոս (1237 – 24.08.1266 թթ), Ռուբեն, Վասակ։ Պատմությանը հայտնի տվյալներով Վասակը մահանում է մանուկ հասակում՝ չորս տարեկանում։ 1266 թվականին Սև լեռների մոտ՝ Մառի կոչվող վայրում, արքայորդի Թորոսը զոհվում է եգիպտական զորքերի դեմ մղված մարտում, իսկ Լևոնը գերի ընկնում։ 1268 թվականին հաշտություն է կնքվում և արքայազն Լևոնը վերադառնում է արքունիք։ Թորոսի որդի Մէլքունը պապու հորդորով թողնելով արքունիքը, զորախմբով տեղափոխվում է պապերի երկիր՝ Արցախ։

Հեթում–Հեղու կրտսեր որդուն՝ Կոստանդին Լաբրոնացուն, շնորհվեց թագադրության գործակալությունը։ Սրա որդու՝ Հեթում իշխանի դուստրերից Կիռ Աննան ամուսնացել էր Հեթում Ա թագավորի գահաժառանգ որդի Լևոնի, իսկ Ալիծը՝ Կիպրոսի թագավորության սենեսկալ Փիլիպպոս Իբլինացու հետ։ Հեթում իշխանի եղբայր Օշինը 1274—1294 թթ.–ին վարել է մարաջախտության գործակությունը։ Մարաջախտի պաշտոնը հաջորդաբար վարեցին նաև Հեթումը (1294-1307 թթ.) և Սմբատը (1307-1314 թթ.)։ Հեթումյանների իշխաններից այնուհետև հիշատակվում են Հեթում Պատմիչը, նրա որդիներ Կոստանդին Սպարապետը և Կոռիկոսի տեր Օշին պայլը, որոնք 1329 թ.–ին սպանվեցին Լևոն Ե թագավորի հրամանով։ Վերջինիս մահից հետո ընդհատվեց Հեթումյանների իշխող տոհմաճյուղը։ Իշխանների խորհրդի որոշմամբ թագավոր հռչակվեց Հեթումյանների հեռավոր ազգական Կոստանդին Դ, որին հաջորդեց հորեղբորորդի Կոստանդին Ե։

Այսօր՝ հունվարի 24֊ին մենք ճամփորդեցինք դեպի Ջրվեժ։ Ճանապարհին անցնում էինք  Չարենցի կամարի կողքով և բնականաբար կանգնեցինք։ Այնտեղ աննկարագրելի գեղեցիկ էր ։ Մենք փոքր խմբով հավաքվեցինք և սկսեցինք արտասանել 《Ես իմ անուշ Հայաստանի》 բանաստեղծությունը։

Քիչ անց մենք գնացինք դեպի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի ։ Այնտեղ հոգևոր երգեր կատարեցինք, մոմ վառեցինք և գնացինք Ջրվեժի արգելոց։

Այնտեղ մենք  ձնագնդի խաղացինք, սահնակ և դահուկներ քշեցինք, մի լավ ուրախացանք։ Այնտեղ շատ գեղեցիկ էր։ Շատ հավես օր ունեցա, չէի ուզում ավարտվի։

Այսօր հունվարի 23֊ն է , և մենք աղջիկներով գնացինք Իրինա Ռոդնինայի անվան սահադաշտ։ Սա իմ առաջին անգամն էր և շատ լավ անցավ։ Ես առաջին անգամի համար հրաշալի սահեցի։ Ես մտածում էի,որ կարող է ընկնեմ, բայց չնկա ոչ մի անգամ ։ Կարևորը ինքդ քեզ վրա վստահ լինես ու չվախենաս, և ամեն ինչ կստացվի։ Հրաշալի օր էր, չէի ուզում ժամանակը ավարտվեր, ուզում էի անվերջ սահել։ Խոքեր չունեմ, անմոռանալի օր էր, հիանալի և դրական էմոցիաներ, ես ինձ զգումս էի այնպես, կարծես թևեր ունենաի, շատ թեթև և հանգիստ զգացողություն, մի պահ կտրվում եի աշխարհից։

Это слайд-шоу требует JavaScript.